Под знаменем Великой Победы

Вялікая Айчынная. Незабыўнае

На другі дзень Вялікай Айчыннай вайны калгасы, саўгасы, прадпрыемствы Чашніцкага раёна пачалі спешна эвакуіраваць на ўсход трактары, аўтамабілі, грамадскую жывёлу, каштоўнае абсталяванне. Цэлымі сем'ямі жыхары раёна выязджалі ў бок Бешанковічаў. Тыя, хто заставаўся, пачалі будаваць каля сваіх дамоў укрыцці – «акопы». Неўзабаве на дарогах з'явіліся бежанцы, потым часці Чырвонай Арміі, якія адступалі. Фронт імкліва набліжаўся.

Каля вёсак Тоўпіна, Вялікія і Малыя Ліпавічы, Цотава, Горы праходзілі цяжкія баі часцей 17-й мотадывізіі (камандзір палкоўнік Карчагін) з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. 8 ліпеня 1941 г. перадавы атрад дывізіі пад камандаваннем маёра Міхайлоўскага выбіў праціўніка. Былі захоплены 24 гарматы, 3 танкі і інш.

Адначасова 17-ы мотастралковы полк у складзе 1-га і 2-га стралковых батальёнаў, дывізіёна 17-га гаўбічнага палка, некалькіх гармат супрацьтанкавай артылерыі, 6 танкаў зрабілі налёт на нямецкія мотамехчасці каля в.Тоўпіна. У выніку бою знішчана 50 аўтамашын праціўніка, шмат гітлераўцаў. І толькі пасля моцнага артылерыйскага агню нямецка-фашысцкіх войск, падраздзяленні нашых войск адступілі.

Горад Чашнікі быў акупіраваны нямецка-фашысцкімі захопнікамі 5 ліпеня 1941 г., увесь Чашніцкі раён – 20 ліпеня.

Акупацыйны рэжым

З архіўных дакументаў.

З 5 ліпеня 1941г. да 27 чэрвеня 1944 г.Чашніцкі раён знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

Акупацыйны рэжым уяўляў сабой сістэму палітычных, эканамічных і ваенных мер, накіраваных на ліквідацыю сацыялістычнага грамадскага і дзяржаўнага ладу, рабаванне нацыянальных багаццяў і рэсурсаў, зняволенне і знішчэнне беларускага народа. Устаноўлены так званы “новы парадак” уяўляў сабой жорсткі каланіяльны рэжым беззаконня, гвалту, грабяжу і крывавага тэрору. Былі ліквідаваны савецкія органы ўлады, насельніцтва пазбаўлена элементарных грамадзянскіх правоў і чалавечых свабод. Любое супраціўленне акупацыйным уладам, невыкананне іх загадаў каралася смерцю без суда і следства. Акупацыйным уладам ставілася задача навесці жах на насельніцтва любымі сродкамі. Для эканамічнага рабавання і эксплуатацыі прыродных багаццяў быў створаны спецыяльны апарат. Рабавалася не толькі грамадская ўласнасць, але і асабістая маёмасць грамадзян.

У Чашніках і буйных населеных пунктах існавалі нямецкія камендатуры. Былі прызначаны бургамістры, створаны паліцэйскія атрады, у вёсках прызначаны старасты.

Галоўнай функцыяй грамадзянскай улады было ўсталяванне нямецкага парадку на падначаленай тэрыторыі. У гэтых мэтах вуліцы Чашнікаў былі падзелены на дзесяцідворкі, за якія адказвалі прызначаныя старасты. Праз іх перадаваліся патрабаванні бургамістра і нямецкай камендатуры, загады па выхаду на работу, праводзіўся збор падаткаў.

Земуправа зрабіла абмер зямлі, што прылягала да Чашнікаў, і падзяліла яе паміж жыхарамі. Кожны гаспадар павінен быў плаціць нямецкай уладзе падаткі натуральнымі прадуктамі – салам, мясам, яйкамі, зернем і інш.

Быў арганізаваны паліцэйскі атрад, у склад якога ўваходзіла каля 30 чалавек. Пад наглядам паліцэйскіх людзі выконвалі розную работу: капалі канавы, спілоўвалі дрэвы, якія траплялі ў сектар агляду наваколля, расчышчалі дарогі ад снегу, узводзілі абарончыя збудаванні.

Парушэнні парадку строга караліся. Ганебныя, зневажальныя адносіны да людзей з боку новых улад асабліва праяўляліся да жыхароў яўрэйскай нацыянальнасці. Гэта група людзей была вылучана асобна: да іх дамоў былі прымацаваны шасцікутныя зоркі, на іх вопратку прышыты жоўтыя кругі.

Без суда і следства немцы расстрэльвалі актыўных камуністаў, тых, хто пры савецкай уладзе займаў кіруючыя пасады.

Тэрор, подкуп, правакацыі, падман, расстрэл – усё прымянялася для запалохвання мірных людзей і прыгнёту. Гітлераўскія карныя атрады часта праводзілі ў вёсках аблавы. Падазроных адпраўлялі ў турму.

Са звестак Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь за гады вайны ў раёне было спалена 2 440 двароў, знішчэнню падверглася 187 населеных пунктаў.

Найбольш жорсткай расправе падвергліся мірныя жыхары в.Вішанькі. Раніцай 9 сакавіка 1944 г. акупанты сагналі ў дзве хаты 116 жыхароў вёскі і падпалілі іх. Перад гэтым непадалёк ад вёскі ў баі з партызанамі загінула 20 немцаў, былі ўзяты 2 “языкі”. За гэта немцы жорстка пакаралі мірных жыхароў.
Вішанькі называюць роднай сястрой Хатыні.

За сувязь жыхароў в.Асташова з партызанамі 22 красавіка 1944 г. немцы спалілі 45 хат, у агні загінулі 22 чалавекі, в.Ярынова Красналуцкага сельсавета спалена ў красавіку 1944 г. Цудам засталіся жывымі яе жыхары. Фашысты знішчылі 26 двароў у в.Федзькі, 80 двароў з 82 у в.Стаўбцы, 55 двароў з 58 у в.Пасынкі.

У верасні 1942 г. немцы расстралялі 24 жыхароў в.Ухлё за дапамогу падпольнай группе «Цэнтр». У маі 1944 г. немцы спалілі 12 дамы з 19 у в.Карнілаўка. Цалкам ў гэты час спалілі в.Мялешкавічы (усе 22 дамы).

Вясной 1944 г. нямецкія акупанты здзейснілі сваю апошнюю жудасную акцыю – пагналі ў фашысцкае рабства 1640 жыхароў.

Трохгадовая фашысцкая акупацыя прынесла жыхарам раёна незлічоныя беды, страты і няшчасці.

Генацыд 

Генеральным планам нямецкага камандавання “Ост” прадугледжвалася, што ад агульнай колькасці беларусаў павінна застацца не болей 25%. Некаторыя народы, напрыклад яўрэі, падлягалі поўнаму вынішчэнню. Сваю мэту немцы пачалі здзяйсняць з першага года акупацыі. Страшныя карціны паўстаюць з успамінаў сведкаў трагедый масавых расстрэлаў яўрэяў у 1941 і 1942 гг.

У канцы 1941 г. у раёне была праведзена першая карная аперацыя – расстраляны яўрэі в.Лукомль (каля 180 чалавек). Асабліва жудаснымі былі люты і сакавік 1942 г. 12 лютага карнікі знішчылі каля 1439 яўрэяў у Чашніках, а 5 сакавіка – 560 яўрэяў в.Чарэя. 306 яўрэяў расстраляна ў Красналуках.

Не толькі чашніцкіх яўрэяў расстралялі фашысты каля Слабадскога поля за р.Улаю. Побач была выкапана яшчэ адна вялікая яма, куды скідвалі замардаваных беларусаў, рускіх, палякаў з Чашнікаў і навакольных вёсак. Летам 1942 г. расстралялі групу цыган. Людзі розных нацыянальнасцей ляжаць там, на высокім узвышшы.

Падпольныя групы 

У дакументах Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь паведамляецца аб тым, што у жніўні 1941 г. ў Чашніцкім раёне пачала дзейнічаць падпольная група «Цэнтр», у якую ўваходзілі С.Е.Папкоў (кіраўнік), У.Т.Гаваркоўскі, Д.А.Кіркіж, М.П.Корбан, Р.Е.Корбан, Д.М.Лазарэвіч, П.Д.Лазарэвіч, М.С.Марціновіч і інш – усяго 12 чалавек. Падпольшчыкі займаліся разгортваннем партызанскага руху на тэрыторыі раёна. Яны вялі палітычную работу сярод насельніцтва, распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро. У жніўні 1941 г. былі створаны баявыя групы В.А.Захарчанкі і А.Л.Сухушына. Першая з іх вырасла ў партызанскі атрад Захарчанкі, які ўваходзіў у Сенненскую брыгаду, другая ўлілася ў атрад «Сібірак» (пазней у складзе брыгады «За Савецкую Беларусь»).

У сакавіку-красавіку 1942 г. гітлераўцы высачылі і амаль цалкам знішчылі кіраўнічае ядро групы «Цэнтр».

У барацьбе з акупантамі загінулі: Я.І.Калістаў, Д.А.Кіркіж, М.П. і Р.Е.Корбаны, П.Д.Лазарэвіч, Ф.У.Смаляк, І.І.Удалы, С.А.Марціновіч, С.Е.Папкоў, В.П.Шлык, Н.Р.Эсманд.

Яшчэ адна падпольная група дзейнічала на торфапрадпрыемстве «1Мая», яе ўзначальваў Дз.Ц.Міцькавец, Група была звязана з брыгадай імя Заслонава. У групу першапачаткова ўваходзілі І.Мацькавец, А.Каваленка і М.Міцькавец. У канцы 1941 г. яны разабралі вузкакалейную чыгунку ад торфапрадпрыемства да Чашніцкай папяровая фабрыкі. У ліпені 1942 г.ўзарвалі 2 агрэгаты для вытворчасці торфабрыкетаў. Праз сувязнога В.М.Чарнова перадавалі ў брыгаду імя Заслонава звесткі пра варожыя гарнізоны ў Чашніках, в.Альшанцы, на папяровай фабрыцы «Чырвоная Зорка». Асабліва небяспечнай была работа сярод паліцэйскіх, якая праводзілася з мэтай перацягнуць іх на бок партызан. У ліпені 1942 г. 32 паліцэйскія перайшлі ў 1-ю партызанскую брыгаду імя Заслонава.

Група праводзіла разведвальную і дыверсійную работу, у 1944 г. непасрэдна ўдзельнічала ў ліквідацыі акружаных нямецкіх часцей. Актыўны ўдзел у рабоце групы прымалі Дз.Ц.Міцькавец (кіраўнік), А.Ц.Караткевіч, Я.Ф.Сафонаў, К.Р.Сянько, А.Ф.Сянько, А.Ф.Барадаўка, П.Ц.Міцькавец, З.Р.Міцькавец, Л.П.Лапатнёва, і інш. Большасць членаў падпольнай групы загінулі ў барацьбе з ворагам.

Актыўна дзейнічала падпольная група, якую ўзначальвала М.Р.Грышына. Падпольшчык Аляксандр Церашкоў напярэдадні 1 мая 1942 г. вывесіў у цэнтры Чашнікаў на слупе, недалёка ад дома бургамістра, чырвоны сцяг. Фашысцкі паслугач спрабаваў зняць сцяг, але раздаўся выбух. Бургамістр загінуў.

Каб пастаянна быць у курсе спраў, ведаць намер фашыстаў, патрыёты ўладкоўваліся на работу да немцаў. К.А.Вінядоўская працавала машыністкай у чашніцкай камендатуры, мела доступ да сакрэтных дакументаў, перадавала іх змест партызанам.

Вялікую дапамогу аказваў партызанам С.Я.Казлоў, які служыў у паліцыі. Для атрада В.С.Лявонава ён здабываў зброю, паведамляў аб намерах акупантаў, выведваў паролі. У канцы 1943 г. гітлераўцы напалі на след падпольнай групы. 9 лютага 1944 г. пасля жорсткіх здзекаў і катаванняў фашысты расстралялі на беразе р.Ула 23 чалавекі. У іх ліку былі М.Р.Грышына, В.К.Ваўчанкова, К.А.Вінядоўская, К.Шостак, піянерка Т.Унуковіч.

У Чашніках дзейнічалі 3 падпольныя камсамольскія арганізацыі (сакратары А.Варгаліёнак, К.Казлова, С.Шумовіч).

Вялікую дапамогу аказвалі партызанам камсамольцы-падпольшчыкі А.Церашкоў, Л.Закрэўская, В.Хадатовіч, В.Сяўцова, В.Шнітко, Г.Чэпік, Г.Баркевіч і інш. Яны трымалі сувязь з партызанскай разведчыцай Н.І.Грыбоўскай, медыцынскімі работнікамі атрада М.С.Завадскай, В.М.Мурасінай, М.П.Салаўёвай і інш.

Партызанскі рух

У гісторыка-дакументальнай хроніцы «Памяць Чашніцкі раён» расказваецца аб дзейнасці партызан на тэрыторыі раёна.

У жніўні 1941 г. створаны партызанскі атрад на чале з Ц.Я.Ермаковічам. У верасні 1941 г. ў лясах каля Чарэі арганізаваны партызанскі атрад з чырвонаармейцаў, якія трапілі ў акружэнне (камандзір В.Шчукін). Восенню 1941 г.пры садзейнічанні падпольнай групы «Цэнтр» арганізаваны невялікія партызанскія атрады, якія пазней уліліся ў Чашніцкую партызанскую брыгаду «Дубава», Сенненскую партызанскую брыгаду. У верасні 1941 г. ў Кашчынскія лясы з Вялікай зямлі прыбыў атрад пад камандаваннем Р.М.Лінькова. Ён дзейнічаў у Кашчынскіх і Красналуцкіх лясах. Дапамогу яму аказвалі жыхары вёсак Забор'е, Пасынкі, Гілі, Сарочына, Маскоўская Гара, Сіманавічы, Гурэц і інш. Вясной 1942 г. ў атрад улілося шмат новых байцоў. За гады вайны на тэрыторыі раёна дыслацыраваліся Чашніцкая брыгада «Дубава», 1-я Смаленская, 1-я Беларуская і 2-я Беларуская імя П.К.Панамарэнкі (2-га складу), 1-я і 2-я імя К.С. Заслонава, Багушэўская (2-га складу), 1-я Віцебская (2-га складу), «Граза» М.П.Гудкова, імя А.Ф.Данукалава, Лёзненская, Сенненская партызанскія брыгады, партызанскі полк Смаленскі і асобны партызанскі атрад Ц.Я.Ермаковіча. У маі 1942 г. атрад перамясціўся на тэрыторыю Заходняй Беларусі.

Партызаны паралізавалі дзейнасць чыгункі Орша-Вятны-Чашнікі-Лепель, узрывалі масты і станцыйныя будынкі, знішчалі палатно чыгункі. Праводзілі дыверсіі на дарогах Чашнікі-Копцевічы-Іванск-Дзямідавічы-Бачэйкава, Чашнікі-Пачаевічы-Лукомль, грамілі варожыя гарнізоны ў вёсках і Чашніках, зрывалі нарыхтоўкі прадуктаў харчавання, утваралі партызанскія зоны, ратавалі людзей ад гібелі, угону ў Германію, вялі патрыятычную работу сярод насельніцтва.

Чашніцкая брыгада «Дубава» (камандзір Ф.Ф.Дуброўскі, намеснік камандзіра С.В.Маркевіч) утворана 28 жніўня 1942 г. на базе вылучаных з брыгады «Смерць фашызму» 9-га і асобнага 68-га атрадаў. Пазней у Чашніцкай брыгадзе «Дубава» ўтвораны новыя атрады 2-гі (былы 2-гі атрад перайменаваны ў 3-ці), 4-ы, 5-ы, 8-ы, 9-ы, 11-ы, 13-ы, 14-ы. Кавалерыйскі эскадрон атрымаў назву 16-ы атрад, артдывізіён – 15-ы атрад. У такім складзе партызаны брыгады «Дубава»кантралявалі тэрыторыю Чашніцкага раёна да вызвалення яго ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Месцам яго дыслакацыі напачатку была Саснягоўская пушча каля в.Васькаўшчына, потым в.Маскоўская Гара.

У 1943 г. Чашніцкая партызанская брыгада «Дубава» ўжо мела вопыт барацьбы з ворагам, мела шырокую сетку падпольных арганізацый, была добра ўзброена. У гэты час пачалася сапраўдная вайна ў тыле ворага. Партызанскія брыгады грамілі варожыя гарнізоны ў Чашніках, вёсках Чарэя, Лукомль, Цяпіна, Варкі, Залессе і інш. Пачалі праводзіцца сумесныя ўзгодненыя дзеянні партызанскіх брыгад супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

План разгрому гарнізона ў г.Чашнікі, які налічваў каля 300 гітлераўцаў, быў распрацаваны камандаваннем Чашніцкай партызанскай брыгады. У яго ажыццяўленні ўдзельнічалі 1-й, 2-ы і 3-і атрады брыгады (320 байцоў.).

19 студзеня партызаны блакіравалі Чашнікі. У выніку трохдзённых баёў партызаны забілі і паранілі больш за 100 гітлераўцаў, захапілі трафеі, знішчылі льнозавод і пякарню.

Бой 19-21 кастрычніка 1943 г. з'яўляўся састаўной часткай Лепельскай аперацыі 1943 г., у мэтах садзеяння наступленню Чырвонай Арміі. Смаленскаму партызанскаму палку па плану аперацыі ставілася задача авалодаць Чашніцкім гарнізонам (каля 700 гітлераўцаў, 4 лініі ўмацаванняў). У ноч на 20 кастрычніка Смаленскі партызанскі полк (2-і, 3-і і 4-ы батальёны) атакаваў праціўніка і выбіў яго з займаемых пазіцый. Ашаломленыя націскам партызан, гітлераўцы схаваліся ў цагляных будынках касцёла, бальніцы, школы, і на працягу дня арганізавалі 4 контратакі, якія былі адбіты партызанамі. У ноч на 21 кастрычніка партызаны зноў атакавалі праціўніка. Бой працягваўся ўвесь наступны дзень. Да гітлераўцаў з г.Сянно падышло падмацаванне. У партызан скончыліся боепрыпасы, і яны пад прыкрыццем дымавой заслоны адышлі, страціўшы ў гэтым баі 7 чалавек забітымі.

Чашніцкі раён вызвалены ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў войскамі 1-га Прыбалтыйскага і 3-га Беларускага франтоў у ходзе Віцебска-Аршанскай наступальнай аперацыі 1944 г.Чашнікі вызвалены 27 чэрвеня 1944 г. воінамі 357-й стралковай дывізіі (камандзір генерал-маёр А.Г.Кудраўцаў) 1-га стралковага корпуса 43-й арміі пры ўзаемадзеянні з 9-й гвардзейскай механізаванай брыгадай 3-га гвардзейскага механізаванага корпуса, Чашніцкай партызанскай брыгадай «Дубава» і 2-й партызанскай брыгадай імя Заслонава.

Сярод ураджэнцаў раёна Героі Савецкага Саюза Л.У.Буткевіч (31.12.1918, в.Хотліна, званне прысвоена 25.10.1943); І.М. Краснік (30.7.1906, в. Іванск, званне прысвоена 31.5.1945); Я.Г.Навіцкі (н.15.8.1912, в.Копцевічы, званне прысвоена 6.3.1945); С.Ф.Пшонны (н. 5.9.1922, в.Кушняроўка, званне прысвоена 24.3.1945); М.А.Сурын (17.5.1908, в.Руднае, званне прысвоена 24.7.1945), поўны кавалер ордэна Славы П.Р.Барадаўка (23.1.1908, в.Асташова), Дзямідаў В.А. (12.4.1921 у в.Чарэя,камандзір звяна асобнага разведвальнаго авіяпалка. Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена ў 1945 г.).

У в.Чарэя 7 сакавіка 1918 г. нарадзіўся вядомы военачальнік Я.П.Іваноўскі. Герой Савецкага Саюза (1985). У Вялікую Айчынную вайну ўдельнічаў у баях пад Масквой, Сталінградам, Курскам, у вызваленні Украіны, Польшчы. З 1968 г. камандуючы войскамі Маскоўскай ваеннай акругі. У 1972-1980 гг. – галоўнакамандуючы групай савецкіх войск у ГДР. З 1980 г. камандуючы войскамі БВА, з 1985 г. – нам. міністра абароны СССР, з 1989г. ваенны інспектар-саветнік.

У кнізе «Памяць.Чашніцкі раён» названы прозвішчы 335 савецкіх воінаў, якія загінулі ў 1941-44 гг. і пахаваны на тэрыторыі раёна; 3360 прозвішчаў воінаў-землякоў, якія загінулі на франтах вайны; 1046 прозвішчаў партызан, асоб, якія садзейнічалі партызанскаму руху, членаў іх сямей і мірных жыхароў – ахвяр фашысцкага тэрору.

А.Е. Агарак (справа), інструктар падпольнагна райкома партыі (фота злева)
Група партызан брыгады Дубава (фота справа)

НАЦИОНАЛЬНЫЙ АРХИВ Республики Беларусь